Οι εφιάλτες του Γκόγια

[ΠΛΑΤΩΝ]

Ο χειμώνας του 1819 βρήκε τον 73χρονο Φρανσίσκο Γκόγια να υποφέρει από μια σοβαρή και ίσως θανατηφόρα ασθένεια.
Η φύση της παραμένει αδιάγνωστη, αλλά η ευγνωμοσύνη του ήταν τεράστια στον γιατρό που τον θεράπευσε.
Το 1820 άφησε απτή απόδειξη της ευγνωμοσύνης του με το πορτρέτο των δυο τους, του ίδιου πάσχοντος στο κρεβάτι και του γιατρού πλάι του, του Εουτζένιο Γκαρσία Αριέτα, που προσφέρει στον άρρωστο ένα ποτήρι νερό.


Λεπτομέρεια από τον πίνακα «Αυτοπροσωπογραφία με τον γιατρό Αριέτα»

Στο έργο αυτό, «Αυτοπροσωπογραφία με τον γιατρό Αριέτα», βλέπουμε την εξάρτηση του ανθρώπου από τα φάρμακα και την ιατρική αρωγή. Ανασηκωμένος ο Γκόγια με την αγωνία ανάγλυφη στη μορφή του, προσπαθεί να αντέξει τον πόνο της αρρώστιας.
Σε αυτό βρίσκει συμπαραστάτη τον γιατρό του, που πλάι του σκυμμένος, με το ένα χέρι του φέρνει το ποτήρι με το φάρμακο στα χείλη και με το άλλο αγκαλιάζει τους ώμους του.
Το συνταρακτικό είναι η εγγύτητα των προσώπων τους, του αρρώστου να υποφέρει και του γιατρού να παρηγορεί, μια εγγύτητα τόσο φυσική όσο και ψυχική.
Είναι μια δραματική στιγμή, με σοβαρότητα, η οποία προσδίδει την εικόνα του χαρακτήρα μετάληψης. Ο θάνατος είναι τόσο κοντά ώστε η εικόνα μοιάζει να είναι η έσχατη της ζωής του αρρώστου.


Λίγο πριν ο Γκόγια είχε ολοκληρώσει ένα τεράστιο έργο, την «Τελευταία μετάληψη του Σαν Χοσέ ντε Γκαλασάνθ», προορισμένο για ένα παρεκκλήσι της Μαδρίτης.
Σε εκείνο ο ιερέας τοποθετεί τη μετάληψη στο στόμα του αγίου με την προσοχή που ο γιατρός Αριέτα φέρνει το ποτήρι στα χείλη του άρρωστου Γκόγια.
Ομως, ενώ φόντο στη σκηνή της τελευταίας μετάληψης του αγίου είναι οι μεταρσιωμένες μορφές του ποιμνίου, στην αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου με τον γιατρό του, βγαίνουν κάποιες τερατικές μορφές οι οποίες, προφανώς, ανήκουν στη φαντασία του καλλιτέχνη. Είναι εκείνες που τον στοίχειωναν στην αρρώστια του.
Οι γιατρός είναι αυτός που τις κρατά μακριά με την παρουσία του και ο πίνακας κλείνει κάτω με μια κατάφαση· την έγγραφη εκδήλωση ευγνωμοσύνης του ασθενούς στον γιατρό που τον έσωσε:
''Ο Γκόγια, ευγνώμων, στον φίλο του Arrieta: για την επιδεξιότητα και τη φροντίδα με την οποία τού έσωσε τη ζωή από τη σοβαρή και επικίνδυνη ασθένεια που τον χτύπησε στα τέλη του 1819, σε ηλικία εβδομήντα τριών ετών. Ζωγραφισμένο το 1820''.


Η αφιέρωση στον γιατρό Arrieta, τον οποίο βλέπουμε να στηρίζει με τρυφερότητα και πείσμα έναν Γκόγια που τον έχουν εγκαταλείψει τελείως οι δυνάμεις του, μας δίνει λοιπόν όλες τις αναγκαίες λεπτομέρειες.
Εξαιρετικά εκφραστική αυτοπροσωπογραφία σε προχωρημένη ηλικία, την οποία ο ζωγράφος, σε άθλια κατάσταση από άποψη υγείας, φιλοτεχνεί εν είδει τάματος για να σωθεί από μια αρρώστα, αφιερώνοντάς τη όχι στην Παναγία, αλλά, ως συνεπής οπαδός του Διαφωτισμού, στον γιατρό του.
Δίπλα στον Γκόγια και τον Arrieta, στο σκοτάδι, κάποιοι παρακολουθούν τη σκηνή, ανήσυχοι και παραμορφωμένοι, σαν ιδωμένοι μέσα από το παραλήρημα της ασθένειας (δυστυχώς δεν διακρίνονται καθαρά στη φωτογραφία).

Πρόκειται για την τελευταία γνωστή αυτοπροσωπογραφία του Γκόγια. Αποτυπώνει μια τραγική στιγμή. Μας δείχνει έναν Γκόγια ανυπεράσπιστο, αφημένο στα χέρια του γιατρού του, με τα μάτια κλειστά, τα μαλλιά του αραιωμένα, το στόμα να συσπάται από τον πόνο, το λαιμό αδύνατο, να μην μπορεί να κρατήσει όρθιο το κεφάλι που πέφτει προς τα πίσω.
Θα έλεγε κανείς ότι πρόκειται για πρόσωπο νεκρού, ή έστω ετοιμοθάνατου που αντιστέκεται ακόμα στις σκιές του θανάτου.


Ο συγκλονιστικός αυτός πίνακας, διαστάσεων 115x79 εκ., είναι ελαιογραφία σε μουσαμά και βρίσκεται στο Ινστιτούτο Τεχνών της Μινεάπολις.
Στο κάτω μέρος διακρίνουμε την αφιέρωση, την υπογραφή και την ημερομηνία.

Ο Γκόγια έζησε άλλα οκτώ χρόνια δημιουργώντας εξαιρετική τέχνη. Η αναγέννηση δεν περιοριζόταν στην τέχνη του αλλά προεκτεινόταν και στην ίδια τη ζωή του.


Με την επιστροφή του στον ισπανικό θρόνο, το 1814, ο τυραννικός Φερδινάνδος Ζ΄ καταδίωξε με πάθος την ελίτ των διανοουμένων που έκλιναν προς τον φιλελευθερισμό και τον απλό λαό που είχε κάνει τα πάντα για να του ξαναδώσει το θρόνο. Η σκληρότητά του ήταν τέτοια ώστε μετά 6 χρόνια ξέσπασε επανάσταση. Αλλά ούτε η νέα διακυβέρνηση κράτησε πολύ.
Ο Φερδινάνδος επέστρεψε πάλι το 1823, ξεκινώντας μια τρομοκρατία που εξανάγκασε τον Γκόγια να εγκαταλείψει το δικό του σπίτι και να καταφύγει στο σπίτι κάποιου φίλου, του ιερέα Duaso.
Τον Μάιο του 1824, εκμεταλλευόμενος το πιο χαλαρό κλίμα που έφερε στη χώρα η γενική αμνηστία την οποία παραχώρησε ο Φερδινάνδος Ζ', ο Γκόγια βγήκε από την κρυψώνα του αλλά δεν είχε πια την επιθυμία να μείνει στην Ισπανία. Διέφυγε στο Μπορντό της Γαλλίας, όπου πέρασε τα τελευταία του χρόνια.


Το Μπορντό φιλοξενούσε πολλούς Ισπανούς πολιτικούς πρόσφυγες, που είχαν και εκείνοι εγκαταλείψει την Ισπανία λόγω της αντίθεσής τους στο απολυταρχικό καθεστώς, και ένας από αυτούς, ο θεατρικός συγγραφέας και παλιός φίλος του Γκόγια Φερνάντεθ ντε Μορατίν, έχει περιγράψει την άφιξη του γέρου, κουφού, αδύναμου Γκόγια που δίχως υπηρέτη για βοήθεια, έφθασε εκεί μη μιλώντας λέξη γαλλικά, αλλά γεμάτος όρεξη και επιθυμία να γνωρίσει τον κόσμο.


Στο Μπορντό έφθασε γρήγορα και η μετρέσα του Λεοκάντια με τα δύο μικρά παιδιά τους, Γκιγέρμο και Μαρία Ροσάριο.
Η γυναίκα του Γκόγια είχε πεθάνει το 1812 και ο μοναδικός γιος τους που ζούσε, ο Χαβιέ, ένας άνθρωπος με μόνη φιλοδοξία την τεμπελιά, έμεινε πίσω στην Ισπανία, ζώντας από τα χρήματα του πατέρα του.
Η Λεοκάντια ήταν μια κυκλοθυμική γυναίκα με πολύ ευέξαπτη συμπεριφορά μπροστά σε άλλους αλλά και με προδιάθεση για χαρά.
Η χαρά του Γκόγια ήταν η δημιουργία του και στον πρώτο χειμώνα του στο Μπορντό, φιλοτέχνησε γύρω στα 40 ζωγραφικά έργα πάνω σε μικρά κομμάτια ελεφαντόδοντο.


Ο Γκόγια μαύριζε το φύλλο από ελεφαντόδοντο και άφηνε να πέσει μια σταγόνα νερό, που, καθώς απλωνόταν, ξέβαφε λόγο την μαύρη επιφάνεια σχηματίζοντας τυχαία σχήματα.
Ο Γκόγια εκμεταλλευόταν τα ίχνη του νερού και έφτιαχνε πράγματα πρωτότυπα και ανέλπιστα.
Πειραματιζόμενος με τον συνδυασμό του κατάμαυρου με υδατοχρώματα παρήγαγε μερικές τρομερής ζωντάνιας εικόνες, όπως έναν γέρο που ψάχνει ψύλλους στη φανέλα του ή την Ιουδήθ την ώρα που κόβει το κεφάλι του Ολοφέρνη.
Φαίνεται να έχει εμμονή με τα εφιαλτικά οράματα όταν ζωγραφίζει μια γριά γυναίκα ουρλιάζοντας με τρόμο στο πρόσωπο ενός καλόγερου.

Ακόμη κι όταν στρέφει την προσοχή του σε καθημερινές σκηνές και αυτές τις μετατρέπει σε κάτι μακάβριο, όπως τον Κλοντ Αμπρουάζ Σερά, τον επονομαζόμενο «ζωντανό σκελετό», που ο Γκόγια είδε σε ένα πανηγύρι στο Μπορντό το 1826 να παρουσιάζει το αποστεωμένο σώμα αντί 10 σου (δεκάρες).
Ο Γκόγια δεν σαρκάζει αυτά τα φαινόμενα όπως τους έγκλειστους στο άσυλο ανιάτων του Μπορντό, αλλά τα καταθέτει με ρεαλισμό, ο οποίος ενδεχομένως καλύπτει μια ταύτιση.
Επηρεασμένος από τη σχέση τρέλας και ταλέντου, όπως διάβαζε στα κείμενα του Βολταίρου και του Ρουσό, ίσως ταυτιζόταν με το περιθώριο. Με το πέρασμα του χρόνου, η φυσική του κατάσταση επιδεινωνόταν. Δύο γιατροί διέγνωσαν μια βαθμιαία εσωτερική παράλυση, άνευ θεραπείας.
Τους τελευταίους μήνες μη μπορώντας να βγει έξω χωρίς κάποιον να τον υποστηρίζει, «τι ταπείνωση», ανέκραξε, «στα 80 μου να με περπατούν σαν το μωρό παιδί».
Ακατάβλητος όμως δημιουργικά, συνέχισε να ζωγραφίζει με ό,τι έπεφτε στα χέρια του, ένα μαχαίρι ή ένα κουρέλι.


Ενα από τα τελευταία του έργα απεικονίζει ένα γέρο που βαδίζει στηριγμένος πάνω σε δύο μπαστούνια. Παρ’ ότι καταβεβλημένος, επιμένει, όπως και ο ίδιος ο Γκόγια που τιτλοφορεί το έργο «Ακόμη μαθαίνω».

Την 1η Απριλίου του 1828, ο Γκόγια στέλνει από το Μπορντώ ένα γράμμα στο γιο του, στο οποίο του λέει ότι βρίσκεται στο κρεβάτι εξαιτίας μιας μικρής αδιαθεσίας και εκφράζει την επιθυμία να ''έρθεις να με δεις, γιατί ξέρεις πόσο το θέλω. Αντίο, ο πατέρας σου, Φρανθίσκο''.
Την επόμενη μέρα παθαίνει ολική παράλυση και ο θάνατος επέρχεται τη νύχτα μεταξύ της 15ης και 16ης Απριλίου.


Πέθανε δύο εβδομάδες μετά τα 82α γενέθλιά του, πιστεύοντας, όπως τον διαβεβαίωσε η νύφη του, ότι είχε αφήσει κληρονομιά στη Λεοκάντια και τα παιδιά. Ομως, δεν ήταν έτσι και η Λεοκάντια, μην έχοντας τίποτα στην κατοχή της, αφού όλα τα κληρονόμησε ο γιος του Χαβιέ, αναγκάστηκε να πουλήσει το πιο πολύτιμο κτήμα της –τον πίνακα «Η γαλατού του Μπορντό», όπου ο Γκόγια φθάνει σε μια ελευθερία τεχνικής, πινελιάς και σύνθεσης που προαναγγέλλει τον Μανέ. Παρ’ ότι σχεδόν πια δεν έβλεπε και το χέρι του έτρεμε.


Η γαλατού του Μπορντώ. Ανέκαθεν το θεωρούσαν ως το τελευταίο έργο του Γκόγια, που ήρθε να μειώσει, σε κάποιο βαθμό, την έντονη ροπή του προς τον μηδενισμό.
Ο πίνακας ανήκε στη Λεοκάντια Θορίγια, η οποία το πούλησε σ' ένα φίλο του Γκόγια λίγο μετά το θάνατο του τελευταίου.
Έχουν ειπωθεί και γραφεί πολλά για την αναγέννηση του ογδοντάχρονου Γκόγια στο φιλελεύθερο περιβάλλον της Γαλλίας, για τους γαλάζιους τόνους στην παλέτα του που είχαν δεκαετίες να εμφανιστούν, για το πρωινό φως της προσωπογραφίας (πολλοί τη χαρακτηρίζουν ιμπρεσιονιστική).
Η γαλατού του Μπορντώ είναι δημιούργημα ενός ηλικιωμένου ζωγράφου, ο οποίος, με το καταβέλο του στο κατώφλι του σπιτιού του, ένα ηλιόλουστο πρωινό, αποφασίζει επιτέλους να φιλοτεχνήσει την προσωπογραφία της αγρότισσας που του φέρνει καθημερινά το γάλα.
Ζωγραφίζοντας την κοπέλα καθισμένη στο πεζούλι και με τον ήλιο να τη φωτίζει από πίσω, ο Γκόγια αντικαθιστά τα μαύρα φαντάσματα με μια πιο τρυφερή ενατένιση της ζωής. Όλα αυτά λίγο καιρό πριν κλείσουν για πάντα τα μάτια του...