Περί της λέξεως "ρεμπέτικο"

[ΠΛΑΤΩΝ]

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΛΕΞΕΩΣ «ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ» ΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑ… ΚΑΙ ΑΛΛΑ
Συγγραφέας: Πάνος Σαββόπουλος
Εκδόσεις Οδός Πανός
Τιμή: 19€
Συνοδεύεται από CD.

Τα ρεμπέτικα, αυτή η ιδιαίτερη εθνική μας πολιτιστική ιδιαιτερότητα, αποτελεί το αντικείμενο του βιβλίου του μελετητή του ρεμπέτικου (πολιτικός μηχανικός στο επάγγελμα) Πάνου Σαββόπουλου. Το βιβλίο του Πάνου Σαββόπουλου δεν είναι η πραγματεία ή η διεξοδική ανάλυση των ρεμπέτικων τραγουδιών. Δεν είναι καν η εξαντλητική παράθεση που επιχείρησε- ομολογουμένως με εξαιρετική επιτυχία- ο αείμνηστος Ηλίας Πετρόπουλος.

Το «περί της λέξεως ρεμπέτικο» είναι μια βιωματική καταγραφή της αίσθησης του ρεμπέτικου τραγουδιού από τον συγγραφέα, εμπλουτισμένη με πολλές ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την εποχή, τα ήθη και τις συνήθειες.
Το ενδιαφέρον στην περίπτωση του συγκεκριμένου βιβλίου, είναι ότι το πόνημα προέκυψε σαν ανάγκη στο δημιουργό του, ο οποίος είναι λάτρης της συγκεκριμένης μουσικής. Συνεπής λοιπόν προς το μεράκι του, δεν βιάστηκε: Συγκέντρωνε επί αρκετά χρόνια πληροφορίες και ηχογραφήσεις, διασταύρωνε πηγές και μιλούσε με γνώστες και ανθρώπους που έζησαν την εποχή.


Το αποτέλεσμα είναι ένα «ζεστό» βιβλίο που σου μεταδίδει πληροφορίες με τρόπο απλό και κατανοητό. Το βιβλίο περιλαμβάνει οχτώ κείμενα για το ρεμπέτικο τραγούδι ειδικότερα, και την ελληνική μουσική γενικότερα.
Το σημαντικότερο και μεγαλύτερο σε έκταση κείμενο είναι το «Περί της λέξεως ρεμπέτικο το ανάγνωσμα…», το οποίο έδωσε και τον τίτλο στο βιβλίο. Είναι πρωτότυπο στο περιεχόμενο και πραγματεύεται την καταγωγή, τη χρησιμοποίηση, τη διάδοση, αλλά και την κατάχρηση, εκμετάλλευση, παραποίηση και κακοποίηση της λέξης «ρεμπέτικο».

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον συγγραφέα, ο όρος ρεμπέτικο είναι ένα εμπορικό προσδιοριστικό τραγουδιών που δεν είχαν καμία απολύτως σχέση με τα πραγματικά ρεμπέτικα και δεν πέρασε ποτέ στη συνθηματική γλώσσα της μαγκιάς, δηλαδή στην αργκό της. Παρεισέφρησε μόνο στα στιχάκια κάποιων ελάχιστων ρεμπέτικων τραγουδιών, μάλλον αστικο-λαϊκού και μποέμικου αλλά σίγουρα όχι «σκληρού» περιεχομένου. Ύστερα η λέξη έγινε κοινή, δηλαδή «ελευθεριάζουσα», άρα εκμεταλλεύσιμη. Πρόκειται για όρο που επινόησε η πρώιμη εμπορική επικοινωνία για τη δισκογραφία που μόλις είχε αρχίσει να διαμορφώνεται, από κάποιον "μορφωμένο" που ήθελε να αποφύγει την ξένη λέξη "μποέμπικο" και προσδιόριζε μέχρι τότε τα ανέμελα τραγούδια της εποχής. Στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιήθηκε αλλιώτικα από τους «καθώς πρέπει» προκειμένου να χαρακτηρίσουν ευπρεπώς τους χασικλήδες δημιουργούς του πειραιώτικου κατά βάση τραγουδιού και τα τραγούδια τους.


Η πρώτη εμφάνιση της λέξης ρεμπέτικο έγινε στις αρχές του 20ού αιώνα στις ετικέτες δύο δίσκων γραμμοφώνου. Ο πρώτος εκδόθηκε το 1912 στην Κωνσταντινούπολη από τη δισκογραφική εταιρεία Orfeon record που ιδρύθηκε το 1910-11 στην Κωνσταντινούπολη. Στην ετικέτα του δίσκου, δίπλα στον τίτλο και σε παρένθεση, υπάρχει η ένδειξη ρεμπέτικο με ελληνικούς και λατινικούς χαρακτήρες.
Ως το Βυζάντιο υπήρχαν σε χρήση οι λέξεις «ρέμβη» = παράλυση, πλάνη και «ρέμβομαι» = περιφέρομαι. Το 1688 καταγράφεται η λέξη «ρεμβός» = περιπλανώμενος, στο λεξικό που εξέδωσε ο Γάλλος ελληνιστής Κάρολος Δουκάγγιος. Τα σύγχρονα λεξικά ερίζουν και ορίζουν τον ρεμπέτη ως τον άσωτο, τον αλήτη (κυρίως με την έννοια του περιπλανώμενου), τον γλεντοκόπο, τον μποέμ, τον τεμπέλη, τον ερωτιδέα, τον αχαΐρευτο.
Για την καταγωγή πάντως της λέξης υπάρχει σειρά ερμηνειών:
1. Από το τουρκικό rabita, που σημαίνει δεσμός, αδελφική φιλία, από ένα μεσαιωνικό τρίχορδο όργανο «rebec», που το ηχείο του έμοιαζε μ' εκείνο του μπουζουκιού.
2. Από τη λέξη «ρεμπέτα» που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα στη Λέσβο, με την έννοια του άσωτου γλεντοκόπου.
3. Από το μεσαιωνικό ρήμα «ρέμπομαι» που σημαίνει περιφέρομαι άσκοπα, αλητεύω.
4. Από το ενετικό «ρέμπελος», ήτοι επαναστάτης, αντάρτης.
5. Από τη νότα ρε που χορδίζεται το μπουζούκι.
6. Από το «beat time» (κρατάω ρυθμό, ακομπανιάρω) και rebeat.
7. Από την -μη καταγραφόμενη ως τουρκική- έκφραση «ρεμπέτ ασκέρ» (αδιάφοροι για την εργασία, καλοπερασάκηδες) των Μικρασιατών.

Τα υπόλοιπα κείμενα είναι:
Μάρκος Βαμβακάρης, ευτυχώς που ήταν αγράμματος, Μάρκος Βαμβακάρης, ένας ρεπόρτερ, (αναδεικνύεται η περιγραφική ικανότητα του Μάρκου Βαμβακάρη στα τραγούδια του, είτε αυτά αναφέρονται στην εξουσία, είτε σε σημαντικά γεγονότα που έζησε, είτε στον έρωτα, κ.λπ.), οι αδικημένες ρεμπέτισσες του ’30. Φυλακές και ουσίες, Η γλώσσα των ρεμπέτικων (το κείμενο σχολιάζει στο τέλος, ο γνωστός καθηγητής Γλωσσολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης Χρίστος Τσολάκης, πρόεδρος του συνεδρίου), τα αιώνια μακάμια (οι «δρόμοι» που λέμε), Δέξε με κωμάσδοντα, δέξε λίσσομαί σε (προβάλει ιδιαίτερα την περιγραφή του δίδυμου «έρωτας και θάνατος»).


Πέραν της καταγωγής, της χρήσης, εκμετάλλευσης και παραποίησης του όρου «ρεμπέτικο» που αναλύει στο βιβλίο του ο Πάνος Σαββόπουλος και πέρα από τα κεφάλαια περί του «ανόθευτου» από ακαδημαϊκή παιδεία Μάρκου Βαμβακάρη, με περιγραφική ικανότητα που τον καθιστά «ρεπόρτερ» της εποχής, περί της «ηθικής αποκατάστασης» των ελεύθερων γυναικών της εποχής και περί της προέλευσης της γλώσσας στους στίχους των ρεμπέτικων, υπάρχει το ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο υπό τον τίτλο «Δέξε με κωμάσδοντα, δέξε λίσσομαί σε...», από στίχο του Λέσβιου ποιητή Αλκαίου, το οποίο ο μελετητής θεωρεί ως πρόδρομο -στοιχείο γλωσσολογικής και μουσικής διαχρονίας- «του «ιερού παρακλητικού κανόνα του Γιάννη Παπαϊωάννου «Άνοιξε, άνοιξε, γιατί δεν αντέχω, φτάνει πια να με τυραννάς».

Το βιβλίο συνοδεύεται από ένα CD με 21 τραγούδια από αυθεντικούς δίσκους γραμμοφώνου (από το 1910 ως το 1932), τα οποία χαρακτηρίστηκαν σαν «ρεμπέτικα» στις ετικέτες των δίσκων τους και τα οποία κατά τα άλλα δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με αυτό που λέμε ρεμπέτικο. Είναι όμως πανέμορφα και απολαυστικά τραγούδια! Μεταξύ των τραγουδιών συμπεριλαμβάνεται και το πρώτο στο οποίο πρωτοχρησιμοποιήθηκε στα 1910 το προσδιοριστικό του είδους (ρεμπέτικο) αλλά και άλλα μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '30, οπότε ο όρος «ανέλαβε» να προσδιορίζει τα πραγματικά ρεμπέτικα τραγούδια («Μας κυνηγούν τον αργιλέ», «Σα φουμάρω τσιγαρλίκι» κ.ά.).
Τέλος το βιβλίο ”στολίζεται” και με 59 φωτογραφίες, που έχουν άμεση σχέση με τα κείμενα, οι περισσότερες μάλιστα δημοσιεύονται για πρώτη φορά.

Λέξεις και φράσεις «απούσες» από τα επίσημα λεξικά καταγράφονται στα ρεμπέτικα, σύμφωνα με τον Πάνο Σαββόπουλο:
«Βιράρω»: Από το παράγγελμα «βίρα» τις άγκυρες.
«Τζιμάνι»: Μάγκικη και σαρκαστική ελληνοποίηση των «G-men», των ειδικών πρακτόρων του FBI.
«Μέγκλα»: Υποδηλώνει το αρίστης ποιότητας από το «made in England» (τα κοστούμια με τα πολύ καλής ποιότητας υφάσματα από την Αγγλία).
«Τώρα με το ένα ρε θα σου πάρω καναπέ»: Ελληνοποίηση των αρχικών NRA (National Recovery Act = Πράξη Εθνικής Αποκατάστασης), για την παροχή οικονομικής βοήθειας από τις ΗΠΑ στους μετανάστες, για την αγορά οικοσκευών.