Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων

[ΠΛΑΤΩΝ]

«Ιδού ένα περίεργο εύρημα!». Αυτό ήταν το σχόλιο του αρχαιολόγου Ιωάννη Σβορώνου, από τους πρώτους ειδικούς που εξέτασαν τον μηχανισμό των Αντικυθήρων το 1903.
Το αινιγματικό αντικείμενο είχε ανασυρθεί από αρχαίο ναυάγιο τρία χρόνια νωρίτερα.


Οι εφημερίδες εκείνον το Νοέμβρη του 1900 δεν μπορούσαν να κρύψουν τον ενθουσιασμό τους για τη μεγαλειώδη ανακάλυψη.
Οι καιροί δύσκολοι για την Ελλάδα, που δεν είχε το μέγεθος που γνωρίζουμε σήμερα και οι αμφισβητίες και εχθροί αυτής της ίδιας της ύπαρξής της πολλοί. Έτσι ο αρχαιολογικός θησαυρός που ήρθε στο φως, μετά από 2.000 χρόνια σιωπής μέσα στο σκοτεινό θαλάσσιο θησαυροφυλάκιό του, σίγουρα δημιούργησε ενθουσιασμό.


Εκτοτε, διατηρείται το μυστήριο που το περιβάλλει, με ερωτήματα που απασχολούν τους επιστήμονες, αλλά και μια σειρά από αμφιβόλου σοβαρότητας ερευνητές που το συσχετίζουν με θεωρίες εξωγήινης παρουσίας, γενετικής ανωτερότητας των αρχαίων Ελλήνων κ.ά.
Πλανητάριο; Αστρονομικό ρολόι, πρωτόλειος υπολογιστής; Αστρολάβος, όργανο ναυσιπλοΐας;


Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων (γνωστός και ως ο αστρολάβος των Αντικυθήρων ή ο υπολογιστής των Αντικυθήρων) είναι το αρχαιότερο γνωστό υπολογιστικό σύστημα και αποτελούνταν από οδοντωτά γρανάζια, τα οποία καθόριζαν ημερολογιακές κινήσεις και αστρολογικούς υπολογισμούς.
Είναι ένα αρχαίο τέχνημα που πιστεύεται ότι ήταν ένας ωρολογιακός μηχανισμός.
Πρόκειται για ένα αστρονομικό όργανο μεγάλης αξίας (όπως αποδείχθηκε μετά από 25 χρόνια μελέτης του καθηγητή DEREK DE SOLLA PRICE).
Ενα σύνολο από 30 διαφορετικά γρανάζια έδινε πληροφορίες για τις κινήσεις του Ήλιου της Σελήνης και των πλανητών στον Ζωδιακό κύκλο.

Ενα ναυάγιο με πλούσιο φορτίο
Ο μηχανισμός των Αντικηθύρων θα μπορούσε να αποτελέσει κάλλιστα το θέμα ενός βιβλίου μπεστ σέλερ.
Εχει όλα τα συστατικά για μια συναρπαστική πλοκή απ’ αυτές που ερεθίζουν τη φαντασία των αναγνωστών.
Σε αντίθεση με τον «Κώδικα Ντα Βίντσι» δεν πρόκειται για ένα μυθοπλαστικό αφήγημα, αλλά για μια πραγματική ανακάλυψη.
Η κατασκευή του αντικειμένου έγινε πριν από τη γέννηση του Χριστού και δεν υπάρχει ανάλογο εύρημα από πλευράς τεχνογνωσίας μέχρι τον Μεσαίωνα, όπου συναντάμε αντίστοιχους μηχανισμούς όπως το ρολόι της Πράγας.
Η τύχη το θέλησε να ανασυρθεί από τον βυθό της θάλασσας, να γλιτώσει με άλλα εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου από τους Γερμανούς στην Κατοχή για να μπει στα τέλη του 2005 σε ειδικό ψηφιακό τομογράφο ώστε να αποκαλυφθεί το εσωτερικό του. Η ιστορία του όμως ξεκίνησε τις παραμονές του Πάσχα του 1900...


Δύο καΐκια με σφουγγαράδες από τη Σύμη επέστρεφαν στα Δωδεκάνησα από τα νερά της Λιβύης (ή μήπως Τύνιδας?) όπου είχαν πάει να βουτήξουν.
Στο ταξίδι του γυρισμού έπεσαν σε μια φοβερή φουρτούνα, που τους ανάγκασε να παρακάμψουν και να δέσουν σε υπήνεμο όρμο των Αντικυθήρων μέχρι να περάσει η αντάρα.
Το ένα από τα καΐκια ξεμύτισε μέχρι τον διπλανό κάβο, τη Βλυχάδα. Τις ημέρες που παρέμειναν εκεί, κάποιοι από τους σφουγγαράδες αποφάσισαν να εξερευνήσουν τον βυθό της περιοχής.
Σε 25 μέτρα από την ακτή κατέβηκε δύτης με σκάφανδρο στις 35 οργιές να βγάλει θαλασσινά για τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας.
Ο δύτης ανέβηκε τρομοκρατημένος στο καΐκι για να αναφέρει στον καπετάνιο πως είδε το πόδι μιας νεκρής γυναίκας. Βεβαίως, δεν επρόκειτο για μακάβριο εύρημα αλλά για τμήμα ενός αγάλματος.
Οι δύτες είχαν βρει κατά σύμπτωση, στην θέση Ποταμάκια κοντά στο ακρωτήριο Γλυφάδα, ένα ρωμαϊκό ναυάγιο εμπορικού πλοίου, που χρονολογείται στα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ., σε βάθος 60 μέτρων με πλουσιότατο φορτίο: κοσμήματα, αγάλματα μαρμάρινα και μπρούτζινα ήταν διάσπαρτα στον πυθμένα.
Ανάμεσά τους ήταν τα γνωστά σήμερα γλυπτά ο «Εφηβος των Αντικυθήρων» και ο «Φιλόσοφος των Αντικυθήρων».
Η ανέλκυσή τους με την έλλειψη των τεχικών μέσων την εποχή εκείνη ήταν εξαιρετικά δύσκολη.
Η διαδικασία ανέλκυσης των ευρημάτων του ναυαγίου κράτησε σχεδόν 6 μήνες με ανθρώπινες απώλειες έναν σφουγγαρά νεκρό και δύο μόνιμα ανάπηρους σφουγγαράδες που συνεργάστηκαν στην ανέλκυση.
Η επιχείρηση ολοκληρώθηκε το 1901 με αυτοθυσία, συνέπεια και πλήρη ενημέρωση των ελληνικών αρχών από την πρώτη στιγμή.
Αρκετά αργότερα απ' το ναυάγιο ανασύρθηκαν μερικά ακόμα ευρήματα απ' τον γνωστό ερευνητή των βυθών Ζακ Υβ Κουστώ. Τα ανασυρθέντα αντικείμενα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.


Ανάμεσά τους ήταν και το περίεργο εύρημα: ένα κουτί (20x30x8 εκ.) με μπρούτζινα και ξύλινα μέρη που είχαν παραμορφωθεί από τη διάβρωση.
Το 1902, ο αρχαιολόγος Στάης το εξέτασε με μεγαλύτερη προσοχή για να ανακαλύψει με έκπληξη ότι τα μεταλλικά μέρη του έχουν περίγραμμα οδοντοτών τροχών.
Οι κατοπινοί ερευνητές διαφώνησαν σε πολλές περιπτώσεις μεταξύ τους αλλά όλοι ήταν σίγουροι ότι επρόκειτο για τον πιο σύνθετο μηχανισμό της αρχαιότητας που χρονολογείτο περίπου το 87 π.Χ., και ότι δεν είχε ανακαλυφθεί σε κανένα μέρος του κόσμου τίποτα παρόμοιο για τα επόμενα 1.300 χρόνια.
Κανείς όμως δεν μπορούσε να πει με βεβαιότητα τι ήταν. Αλλωστε, οι μελετητές δεν είχαν ιδιαίτερα εξελιγμένα μέσα έρευνας και διά του γυμνού οφθαλμού ήταν εξαιρετικό παρακινδυνευμένο να βγάλουν συμπεράσματα.


Από τους... εξωγήινους στον ψηφιακό τομογράφο
Από τους επιφανέστερους ερευνητές που ασχολήθηκαν με τον μηχανισμό ήταν ο καθηγητής της Ιστορίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Γιέιλ, Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις, με τη μακρόχρονη συνεργασία και βοήθεια του πεπειραμένου επιστήμονα, πυρηνικού φυσικού Χαράλαμπου Καρακάλου από το Ελληνικό Κέντρο Πυρηνικής Ενέργειας «Δημόκριτος» τη δεκαετία του ‘50.
Ο Βρετανός μάλιστα είχε προχωρήσει και σε μια ανακατασκευή του αντικειμένου, της οποίας η ορθότητα αμφισβητήθηκε αργότερα.
Αρθρα έγραψε πρόσφατα και ο επιστήμονας Μάικλ Ράιτ ο οποίος έχει εστιάσει το έργο του στην τεχνολογία που ανέπτυξαν οι αρχαίοι Ελληνες και οι Βυζαντινοί.
Οσο δεν υπήρχε μια τεκμηριωμένη και συνολική απάντηση για το μυστηριώδες αντικείμενο, τόσο γίνονταν πιο ακραίες οι εκδοχές για τη φύση και την προέλευσή του.
Aλλωστε ένας από τους ερευνητές που ενδιαφέρθηκε να μάθει περισσότερο για τον μηχανισμό ήταν και ο περίφημος Εριχ Φον Νταίνικεν που μιλούσε για εξωγήινους.
Τον Σεπτέμβριο του 2005, το τμήμα έρευνας της Hewlett-Packard έστειλε στην Αθήνα ειδικευμένους επιστήμονες οι οποίοι ανέπτυξαν τον πρωτοποριακό μηχανισμό ψηφιακής απεικόνισης PTM Dome.
Ετσι, έγινε δυνατή η επανεμφάνιση σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφάνειας του μηχανισμού που δεν είναι ευδιάκριτα ακόμα και με τα καλύτερα συστήματα συμβατικής και ψηφιακής φωτογράφησης.


Ενα μήνα αργότερα, η εταιρεία X-Tek έστειλε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τον πρωτοποριακό τομογράφο Blade Runner, βάρους 8 τόνων.
Ηταν ένα μηχάνημα που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε μόνο και μόνο για τη συγκεκριμένη έρευνα, κόστους ενός εκατομμυρίου ευρώ.
Ο ιδιοκτήτης της εταιρείας παθιάστηκε με το θέμα του μηχανισμού των Αντικυθήρων και προσέφερε δωρεάν τον τομογράφο.
Τα μηχανήματα αυτά εγκαταστάθηκαν στην οδό Τοσίτσα, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών - όπου βρίσκεται ο Μηχανισμός.
Η εξέταση αποκάλυψε άγνωστες πτυχές του εσωτερικού του μηχανισμού.
Διαβάστηκαν για πρώτη φορά έπειτα από δύο χιλιάδες χρόνια επιγραφές το πάχος των οποίων δεν ξεπερνά το ένα δέκατο του χιλιοστού.

Διεπιστημονική προσέγγιση
Το 2005, με την στήριξη του τότε υφυπουργού Πολιτισμού Πέτρου Τατούλη, συγκροτήθηκε μια διεπιστημονική ομάδα έρευνας η οποία χρηματοδοτήθηκε αρχικά από το Ιδρυμα Leverhulme της Αγγλίας.
Αποτελείται από τον αστρονόμο Mike Edmunds και τον μαθηματικό Tony Freeth (Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ), τον αστρονόμο Ιωάννη Σειραδάκη (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), τον αστρονόμο Ξενοφώντα Μουσά, τον φυσικό, ειδικευμένο στην ανάλυση ιστορικών αντικειμένων, Ιωάννη Μπιτσάκη (Πανεπιστήμιο Αθηνών), τη δρα χημικό Ελένη Μάγκου και την αρχαιολόγο-μουσειολόγο Μαίρη Ζαφειροπούλου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).
Καθοριστικό ρόλο στην ανάγνωση των επιγραφών έχει ο φιλόλογος και παλαιογράφος Αγαμέμνων Τσελίκας, από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Τα μέλη της ομάδας συνεργάζονται πολύ στενά με καθημερινή τηλεφωνική επαφή όπου ανταλλάσσονται απόψεις και εκτιμήσεις.
Στόχος είναι στο τέλος να προκύψει η σωστή σύνθεση των αποτελεσμάτων σε κάθε τομέα έτσι ώστε να παρουσιαστεί η συνολική εικόνα των ερευνών.


Το μυστικό αποκαλύπτεται
Τι είναι τελικώς ο μηχανισμός των Αντικυθήρων; Ευθύς εξαρχής είχαν υποθέσει οι ερευνητές ότι ήταν ένα όργανο αστρονομικών μετρήσεων.
Ο Αρχιμήδης – όπως αναφέρει ο Κικέρωνας– είχε φτιάξει ένα πλανητάριο, δηλαδή όργανο που υποδείκνυε τη θέση των ουράνιων σωμάτων κάποια συγκεκριμένη στιγμή και χρησίμευε για τη διδασκαλία των μαθητών και των αρχόντων της εποχής του, αλλά πιθανώς και τη ναυσιπλοΐα.
Ενδεχομένως να είχαν κατασκευασθεί και άλλα αντίστοιχα μηχανήματα τα οποία να μην έφτασαν ποτέ στα χέρια μας διότι ήταν από μπρούντζο, υλικό που ανακύκλωναν οι αρχαίοι.
Σήμερα, με τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας μπορούμε να πούμε ότι πρόκειται για πολύπλοκο μηχανισμό που υπολόγιζε τη θέση του ηλίου και της σελήνης καθώς και τη φάση της σελήνης στον ουρανό με ακρίβεια, για χρονική περίοδο που υπερέβαινε τα τέσσερα έτη.
Οι ειδικοί επιστήμονες έχουν καταφέρει να διαβάσουνε εκατοντάδες λέξεις στην επιφάνεια και το εσωτερικό του που είναι σαν δύο εγχειρίδια: ένα με αστρονομικές ενδείξεις και άλλο ένα για τον τρόπο λειτουργίας του.
Φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς που περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Εχει κλίμακες και υποδιαιρέσεις καθώς και τέσσερα καντράν σαν κι αυτά που έχουν σήμερα τα ρολόγια, με έναν ή περισσότερους δείκτες. Ετσι κρατούσαν το ημερολόγιο για τις φάσεις της σελήνης κ.λπ.
Ολα τα επιστημονικά ευρήματα μας κάνουν να σχηματίσουμε μια διαφορετική εντύπωση για τα επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων και τις γνώσεις που πιστεύαμε ότι είχαν την εποχή εκείνη.
Μέσα από την έρευνα αυτή ο μηχανισμός των Αντικυθήρων λειτουργεί ως καταλύτης έτσι ώστε να ξαναγραφτεί η ιστορία της επιστήμης.