Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936

[ΠΛΑΤΩΝ]

Ο «Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός» όπως ονομάστηκε, είχε στοιχεία από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα της εποχής του: υποχρεωτική οργάνωση των νέων σε νεολαία, διώξεις αντιφρονούντων, λογοκρισία κ.ά.
Παράλληλα, στόχευε στη λαϊκή στήριξη, εφαρμόζοντας ενίοτε κοινωνική πολιτική, με πράξεις όπως η ίδρυση του ΙΚΑ και η καθιέρωση της οκτάωρης εργασίας.

Πάνω από όλα, η δικτατορία της 4ης Αυγούστου είχε στο «τιμόνι» της τον Ιωάννη Μεταξά (1871-1941), έναν πολιτικό που αντιλήφθηκε τη συγκυρία της εποχής του, έκρινε ως κατάλληλη την επιβολή δικτατορίας στην Ελλάδα και μετουσίωσε σε πράξεις τις σκέψεις και τις πολιτικές του θέσεις.

Η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου, μετά από τέσσερα χρόνια διακυβέρνησης (1928-1932) δεν καταφέρνει να παραμείνει στην εξουσία -εξαιτίας και των διεθνών, δυσμενών οικονομικών συγκυριών- και, μετά από αλλεπάλληλες «στείρες» εκλογικές αναμετρήσεις, την πρωθυπουργία αναλαμβάνει ο αντιβενιζελικός Παναγής Τσαλδάρης.

Αξιωματικοί προσκείμενοι στο Βενιζέλο, σε μία επιπόλαια και απέλπιδα κίνηση, οργανώνουν πραξικόπημα, με αρχηγό το Νικόλαο Πλαστήρα. Το πραξικόπημα φαίνεται να ενθαρρύνει ο ίδιος ο Βενιζέλος.
Ωστόσο, η κυβέρνηση καταστέλλει το πραξικόπημα, κηρύττει σε κατάσταση πολιορκίας τη χώρα, τιμωρεί τους κινηματίες αξιωματικούς, ενώ έκτακτο στρατοδικείο καταδικάζει ερήμην σε θάνατο τους Ν. Πλαστήρα και Ελ. Βενιζέλο που βρίσκονται στο εξωτερικό.

Το αποτυχημένο πραξικόπημα του Πλαστήρα ενδυναμώνει τους φιλοβασιλικούς, καθώς και τους αντιπάλους του Βενιζέλου, οι οποίοι επιτυγχάνουν άνετη νίκη στις εκλογές της 9ης Ιουνίου του 1935.
Ο Γιώργος Κονδύλης πρωταγωνιστεί στις μετέπειτα εξελίξεις: ανατρέπει την κυβέρνηση του Π. Τσαλδάρη, επαναφέρει το Σύνταγμα του 1911 και συντελεί στην παλινόρθωση της βασιλείας, διοργανώνοντας το δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου.


Η επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου Β’ και οι (χωρίς ουσιαστικό νικητή) εκλογές της 26ης Ιανουαρίου του 1936 σηματοδοτούν νέες εξελίξεις.
Τελικά, ο βασιλιάς ορκίζει πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή, στις 27 Απριλίου.


Ο Ιωάννης Μεταξάς γεννήθηκε στις 12 Απριλίου του 1871 και ήταν γόνος της παλαιάς βυζαντινής οικογένειας των Μεταξάδων.
Ολοκλήρωσε τις σπουδές του ως ανθυπολοχαγός του Μηχανικού, στη Σχολή Ευελπίδων, το 1890. Πήρε μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ενώ το 1889 φοίτησε στην Πολεμική Ακαδημία του Βερολίνου.
Το 1903 τοποθετήθηκε στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και από το 1910 έως το 1912 ήταν ο υπασπιστής του τότε πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου. Πήρε μέρος στους δύο Βαλκανικούς πολέμους, το τέλος των οποίων τον βρήκε με το βαθμό του αντισυνταγματάρχη και στη συνέχεια, τοποθετήθηκε ως διευθυντής των επιχειρήσεων του Γενικού Επιτελείου Στρατού.
Την περίοδο του 1915-16 αναμίχθηκε στα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού, εξορίστηκε το 1917 στην Κορσική και επέστρεψε στην Ελλάδα το 1920, όπου αποστρατεύθηκε με το βαθμό του υποστράτηγου.
Το 1922 εισήλθε στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, ως ηγέτης του κόμματος των Ελευθεροφρόνων, και διετέλεσε, κατά καιρούς, υπουργός σε κυβερνήσεις συνεργασίας.


Αφού, όπως είπαμε παραπάνω, την άνοιξη του 1936 χρίστηκε πρωθυπουργός της Ελλάδας, στις 4 Αυγούστου του 1936 ο Μεταξάς, αδιαφορώντας για τη λαϊκή αντίδραση, επέβαλε δικτατορία στην Ελλάδα και, με τη βοήθεια των ανακτόρων, διέλυσε τη Βουλή και ανέστειλε αρκετά άρθρα του Συντάγματος.
Στην επιβολή της δικτατορίας «συνέβαλε» και η εξουδετέρωση των βασικών πολιτικών του αντιπάλων, με κυριότερο γεγονός το θάνατο του Ελευθέριου Βενιζέλου, στις 18 Μαρτίου του 1936.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το διεθνές πολιτικό σκηνικό ευνόησε τη δικτατορία του Μεταξά, καθώς ναζιστικά, φασιστικά και μοναρχικά καθεστώτα έκαναν ήδη έντονη την παρουσία τους, σε ολόκληρη την Ευρώπη.


Η ίδρυση του ΙΚΑ (Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων), το δικαίωμα της 15νθήμερης άδειας στους εργαζομένους, η καθιέρωση της 8ωρης εργασίας και η παγίωση του θεσμού των συλλογικών συμβάσεων, συγκαταλέγονται μεταξύ των θετικών πράξεων του καθεστώτος. Ο ίδιος ο Μεταξάς ανακηρύχθηκε ως «ο πρώτος εργάτης» της χώρας.

Παράλληλα, ο Μεταξάς προσπάθησε να εξευμενίσει τα δύο μεγάλα κόμματα της εποχής, προσφέροντας σε ορισμένα από τα στελέχη τους, διοικητικές θέσεις. Εξάλλου, επένδυσε στην στρατιωτική άμυνα της χώρας, ενώ στα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα χτίστηκαν οχυρωματικά έργα με την ονομασία «Γραμμή Μεταξά», για παν ενδεχόμενο.

Ωστόσο, η δικτατορία του Μεταξά είχε απτά στοιχεία από το ναζιστικό καθεστώς του Χίτλερ στη Γερμανία και από το φασιστικό του Μουσολίνι στην Ιταλία.
Πιο συγκεκριμένα, το καθεστώς Μεταξά προχώρησε σε παρακολουθήσεις πολιτών και σε πολιτικές διώξεις των αντιφρονούντων (φυλάκιση, βασανιστήρια, εξορία), ενώ επιβλήθηκε λογοκρισία σε εφημερίδες, θέατρα, βιβλία κτλ.


Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του καθεστώτος Μεταξά ήταν η υποχρεωτική οργάνωση των νέων, από 8 έως 20 ετών, στην Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ).
Σύμφωνα με τους τότε κυβερνώντες, η ΕΟΝ δημιουργήθηκε για να τονωθεί το εθνικό φρόνιμα των νέων, οι οποίοι μεγάλωναν με νωπές ακόμα τις μνήμες από τη μικρασιατική καταστροφή.
Συνεπώς, οι νέοι και οι νέες γαλουχήθηκαν έχοντας ως πρότυπο την αρχαία Σπάρτη, το Μέγα Αλέξανδρο και την εποχή του Βυζαντίου -ωστόσο, είναι γεγονός ότι κάθε τέτοιου είδους οργανώσεις εμπεριέχουν και την απαραίτητη προπαγάνδα υπέρ του υπάρχοντος καθεστώτος.

Όσον αφορά στην εξωτερική πολιτική, ο Μεταξάς προσπάθησε να κρατήσεις ίσες αποστάσεις από τις μεγάλες δυνάμεις, με πυξίδα την πολιτική ουδετερότητα (την οποία κράτησε ακόμα και στον τορπιλισμό της «Έλλης», αποκρύπτοντας το όνομα του δράστη: την Ιταλία).

Τελικά, η Ελλάδα δεν απέφυγε την εμπόλεμη κατάσταση, καθώς τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου, ο Ιωάννης Μεταξάς απέρριψε το ιταλικό τελεσίγραφο, σηματοδοτώντας την είσοδο της Ελλάδας στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Συγκεκριμένα, ο Μεταξάς απάντησε «Λοιπόν, έχουμε πόλεμο» στον ιταλό πρέσβη στην Αθήνα, Εμμανουέλε Γκράτσι, ο οποίος προηγουμένως του είχε δώσει τελεσίγραφο που έκανε λόγο για ελεύθερη είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων στην Ελλάδα.
Ο θάνατος βρήκε το Μεταξά στις 29 Ιανουαρίου του 1941, όταν η Ελλάδα βρισκόταν ήδη για τα καλά στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.


Πηγή: Καθημερινή 4/8/2006. Κείμενο: Αριστείδης Αποστόλου. Προσαρμογή κειμένου: Κωνσταντίνος Παυλικιάνης